इबोलासित किन डराउने?

करीब एक दशकअगाडि हामीले स्नातक तह पढ्दा डेंगु रोगको अध्याय पढ्न पटक्कै मन लाग्दैनथ्यो । कारणः अफ्रिकाको कुनै अनकण्टार देशमा हुने र भारतीय उपमहाद्वीपमै नभएको रोगबारे किन चिन्ता लिने जस्तो लाग्थ्यो ।

हुन पनि त्यतिखेरसम्म सिंगो एसियामा कतै डेंगु थिएन । तर अहिले आएर नेपालको सापेक्षतः चिसो र लामखुट्टे कम लाग्ने काठमाडौंमा समेत डेंगु देखिइसकेको छ, भित्री मधेश र तराइको त कुरै छाडौं ।

ठ्याक्कै डेंगु भाइरसको पदचाप पछ्याउँदै तर ज्यादै रफ्तारमा अहिले अफ्रिकाबाट इबोला भाइरस संसारभर फैलिने क्रममा छ । स्वास्थ्यकर्मीहरुमार्फत् उत्तर अमेरिकी महादेशमा पुगिसकेको यो भाइरस एसियामा र नेपालमा कति दिन वा सातापछि आउने हो भन्ने मात्र अहिलेको प्रश्न हो ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनको पछिल्लो अपडेटअनुसार गिनी, लाइबेरिया, नाइजेरिया र सिएरा लियोन गरी चार देशमा अगस्ट ७ देखि ९तारिखसम्म अर्थात् गत बिहीबारदेखि शनिबारसम्म तीन दिनमा ६९ नयाँ इबोलाग्रस्त बिरामी फेला परेकोमा उक्त रोगबाट ५२ जनाको मृत्यू भएको छ । अमेरिकी महादेशमा पुगेको केही दिनमै म्याड्रिडमा एक मिशनरी प्रिस्टको मृत्यूसँगै युरोपसम्म पनि पुगेको छ ।

निश्चित उपचार नभएको उस्तै प्रकृतिको डेंगुभन्दा यो भाइरस किन फरक छ भने, यसको मृत्यूदर अचाक्ली बढी अर्थात् ५० देखि ९० प्रतिशतसम्म छ ।

नेपालमा विशेष खतरा किन?

हामी नेपालीहरुको चरित्र के छ भने, कुनै नयाँ खतरासँग हामी तबसम्म मात्र डराइरहन्छौं, जबसम्म त्यो खतराबारे सञ्चार माध्यमले रातदिन तर्साइरहन्छन् । खतरा र जोखिम बढ्दै गइरहे पनि सञ्चार माध्यमहरु अन्य विषयमा व्यस्त हुनासाथ मानिसहरु ढुक्कसित पूर्ववत् अवस्थामा फर्किहाल्छन् ।

पहिले सार्सको हल्ला चल्यो तर त्यो चीन, ताइवान, हंगकंगतिर केन्द्रित भयो र भाइरसका आफ्नै विशेषताका कारण संसारभर फैलिएन । अनि स्वाइन फ्लू र बर्ड फ्लूको हल्ला चल्यो । स्वाइन फ्लूको मृत्युदर सापेक्षतः कम भएको तथा बर्ड फ्लू भाइरस पनि संयोगवश पंक्षीबाट मानिसमा फैलिने अवस्थासम्म पुगे पनि हालसम्म मानिसबाट मानिसमा सर्ने चरणमा नपुगिसकेका कारण ती रोगबारे वैज्ञानिकहरुले गरेका डरलाग्दा भविष्यवाणी सत्य भइसकेका छैनन् । केही हप्ता पहिले विषादीले गराउने क्यान्सरबारे समाचारहरु आए र मानिस हरिया तरकारीहरुसँग तर्से तर एकाध दिनमा सञ्चार माध्यमको ध्यान अन्यत्र लागेसँगै पूर्ववत् विषादीयुक्त तरकारीहरुको खरीदबिक्रीमा कुनै फरक रहने छैन ।

यस्तो किन पनि भएको छ भने, छिमेकी मर्दासम्म पनि घरको सदस्य कोही मरेको छैन भने क्षणिक लाभ हुने कुनै अवसर छाडेर आम मानिसको स्वास्थ्यप्रतिको जोखिम कम गर्न हामी तयार छैनौं ।  बर्ड फ्लूलाई हेरौंः पहिलोपल्ट रोगको समाचार आउँदा सरकार र व्यवसायीले रोग नियन्त्रणका लागि देखाएको तदारुकता र आम मानिसले देखाएको सरोकार अहिले शुन्यमा झरेको छ । व्यवसायीहरुमध्ये धेरैले बर्ड फ्लू लागेको पुष्टि हुन दिएर र सञ्चार माध्यममा समाचार पुग्न दिएर ठूलो क्षति खप्नुभन्दा धमाधम मरेका कुखुरा गाड्दै संक्रमित भए पनि ज्यूँदा कुखुरा बजारमा पठाउँदै एउटा भयावह महामारीलाई निम्त्याउँदैछन् । एक त कुरा नबुझ्ने, अर्को बुझे पनि जो कोहीलाई नपत्याउने आम मानिसहरु पनि कुनै सावधानी विना कुखुराको मासु खान अभ्यस्त भइसकेका छन् । फलस्वरुप समस्या कति गहिरो छ भन्नेसमेत सम्बन्धित निकायलाई थाहा छैन र जुन दिन बर्ड फ्लूको भाइरस मानिसबाट मानिसमा सर्ने चरणमा पुग्छ, त्यतिखेर हजारौंको संख्यामा चिहानमा पुग्नुको विकल्प छैन ।

किन भयावह छन् खास भाइरसहरु?

जसरी म्यामेलियन भन्दैमा सबै स्तनधारी प्राणीहरु उस्तै हुँदैनन्, भाइरस भन्दैमा पनि सबै भाइरस एक खालका हुँदैनन् । सामान्य रुघाखोकी गराउनेदेखि दादुरा गराउने भाइरसहरुसम्मको के विशेषता हुन्छ भने हाम्रो शरीरले एकचोटिको संक्रमणपछि रोग प्रतिरोधी क्षमता विकास गर्छः रुघाखोकीमा झैं खास समयका लागि वा दादुरामा झैं जीवनभरका लागि । फलस्वरुप फेरि संक्रमण भए पनि त्यो शरीरमा फैलन र रोगका रुपमा विकास हुन पाउँदैन ।

यस्ता भाइरसविरुद्ध शरीरको प्राकृतिक प्रतिरोधको नक्कल गरेर भ्याक्सिनहरु बनाउन सम्भव हुन्छ । खाली भ्याक्सिनकै भरमा विफरजस्तो डर लाग्दो रोग अहिले संसारबाटै उन्मूलन भैसक्यो भने पोलियो पनि उन्मुलन हुने दिशामा छ ।

तर त्यस्ता भाइरसभन्दा विशुद्ध फरक अरु भाइरसहरु छन् जो छेपाराले रङ फेरे झैं आफ्नो परिचय जनाउने आणुवंशिक रुप फेर्छन् । बीस वर्ष लगाएर एउटा भ्याक्सिन बनायो भने बीस दिनमा भाइरसले अर्कै रुप ग्रहण गर्छ र भ्याक्सिनले काम गर्दैन । ब्याक्टेरियाहरुलाई एनिटबायोटिकले र भाइरसलाई भ्याक्सिनले नियन्त्रणमा राख्दै आएका वैज्ञानिकहरुका लागि यस्ता भाइरस ज्यादै ठूलो चुनौती बनेर खडा भएका छन् । भाइरस आविष्कार भएको तीन दशक कटिसक्दा पनि एचआइभी एड्सको प्रभावकारी भ्याक्सिन बन्न नसक्नुका कारणहरुमध्ये प्रमुख उक्त भाइरसको यही विशेषता हो ।

तर एचआइभी भन्दा पनि द्रुत गतिमा बदलिइरहन सक्ने बर्ड फ्लू गराउने इन्फ्लुएन्जा भाइरसले बदलिंदै जाँदा कुन क्षणमा मानिसबाट मानिसमा सर्ने क्षमता ग्रहण गर्छ, त्यो सम्भाव्यताको कुरा मात्र हो र अहिलेको गतिमा भाइरसलाई फैलिन दिइरहने हो भने निकट भविष्यमा नेपाल र भारतजस्ता शुन्य नियमन र न्यून चेतना भएका मानिस बस्ने भुभागहरुमा त्यस्तो प्रलय हुने सम्भावना टड्कारो छ ।

अब आयो डेंगु र इबोला भाइरसका कुरा । यी भाइरसचाहिं आफैं बदलिइरहनेभन्दा पनि यीविरुद्ध हाम्रो संक्रमण प्रतिरोधी क्षमता काम नलाग्नुले प्रमुख भुमिका खेलेको हुन्छ । खास गरी डेंगुमा अरु सामान्य भाइरसभन्दा उल्टो पहिले संक्रमण भएपछि पुनः संक्रमण हुँदा तीव्र रक्तस्राव हुने डेंगु हेमोरेजिक फिभर कसरी हुन्छ भन्ने सम्म वैज्ञानिकहरुले यकिन गर्न बाँकी नै छ ।


त्यसै गरी बाँदर र सँुगुरबाट मानवमा सरेको भनिएको इबोलाबारे अझै धेरै कुरा खुल्न बाँकी छ । खास गरी सिएरा लियोनको प्रभावित क्षेत्रम यो रोगको उपचार र शोध दुवैको नेतृत्व गरिरहेका संक्रमणजन्य रोग विशेषज्ञ डा. शेख उमार खान यही जुलाइको अन्तम इबोलाकै कारण मरेपछि त त्यस खालको शोध नै प्रभावित भएको छ र उक्त रोगबारे धेरै कुरा अझै अन्योलमा रहने देखिन्छ ।

शरीरमा पसिसकेपछि शरीरका विभिन्न प्रक्रियाबीच कायम सन्तुलन बिगारेर रक्तस्राव लगायतका लक्षण देखाउने इबोला भाइरस बाँदर वा सुँगुरसितको संसर्गबाट र मानव जातिभित्रै यौनजन्य क्रियाकलापबाट मुख्यतः सर्छ भन्ने मान्यता थियो केही अगाडिसम्म । तर अफ्रिकाको पछिल्लो अनुभवपछि भने थुक, आँशु, पसिना, वीर्य आदिबाट पनि सर्न सक्छ भनिएको छ जबकि यसरी सर्छ नै र यसरी सर्दैन भन्ने ग्यारेन्टी हुने गरी अध्ययनहरु हुन पाएका छैनन् । त्यसै गरी यो भाइरस स्वासप्रश्वासबाट पनि सर्न सक्छ भनिएको छ ।

के गर्ने?

इबोलालगायत अरु डरलाग्दा संक्रमणहरुबाट बच्न सबै मानिसहरुले संगठित रुपमा खास उपायहरु अवलम्बन गर्नु पर्ने हुन्छ । नेपाल सरकारले हालै अफ्रिकाबाट फर्किनेहरुका लागि क्वारेन्टाइनको व्यवस्था गरेको छ भन्ने समाचार आइरहेको छ । तर त्यतिले मात्र पुग्ने देखिंदैन ।

यस्ता रोग रोकथामको पहिलो उपाय के हो भने सम्बन्धित सबै पक्षहरु उचित रुपमा शिक्षित र सुसुचित हुनुपर्छ  । बर्ड फ्लूमा जस्तो भेलजसरी एकचोटि रोकथामका उपाय अपनाउने अनि महिना दिनमा सबै बिर्सने गर्ने हो भने त्यसको कुनै अर्थ रहँदैन ।

इबोलाको सन्दर्भमा दुई व्यक्तिबीच विभिन्न रुपमा हुने भौतिक सम्पर्क कम गर्नु, पटक पटक प्रभावकारी तरिकाले हात धुनु अनि गुम्सिएको साधनमा यात्रा नगर्नु न्यूनतम विधि हुन आउँछन् । खास गरी अस्पतालमा तथा डाक्टरहरुका लागिचाहिं हात मिलाउनको सट्टा नमस्ते गर्नु वा शिर निहुर्याउनु वा मुड्की बन्द गरेर हत्केलाको पछिल्लो भाग ठोक्याउनुले संक्रमणको फैलावट रोक्न प्रभावकारी भुमिका खेल्छ भनिएको छ । संक्रमण नेपाल भित्रिइहालेको खण्डमा बाध्यता नभएसम्म ठूलो जमघटमा नजानु, यात्रा गर्दा हावा खूला आवतजावत गर्ने बस वा निजी साधनमा यात्रा गर्नुजस्ता उपायहरु पनि अपनाउन पर्ने हुन सक्छ । त्यसबाहेक अनावश्यक रुपमा गाडीको सीसा, अस्पतालका वार्डका भित्ता आदि ठाउँमा नछुनु, छोइहालेमा तुरुन्त साबुनले हात धोएर स्प्रिटले हात पुछ्नु अनिवार्य हुन आउँछ । त्यसबाहेक घरमा वा छिमेकमा कोही यो रोगले मर्यो भने अत्यन्त सावधानीसाथ पञ्जा लगाएर मात्र लासलाई छुनु अनिवार्य हुन आउँछ किनकि लासबाट संक्रमण सरेका उदाहरणहरु अफ्रिकामा फेला परेका छन् ।

त्यसबाहेक जान्नैपर्ने कुरा के छ भने, इबोला मात्र एउटै खतरनाक भाइरस हैन । खास गरी नेपालमा त बर्ड फ्लू फैलाउन खेलिएको भुमिका जन स्वास्थ्यका लागि आत्मघातीसरह देखिन्छ । उसरी नै डेंगुको प्रभाव अझै फैलिने क्रममा छ ।

यी सबै जोखिमहरुबाट बच्न सरकारले एकीकृत र प्रभावकारी रुपमा आम मानिसलाई शिक्षित बनाउनु जरुरी छ । यीमध्ये कुनै पनि रोग महामारीको रुपमा फैलिएको अवस्थामा पूरा सावधानीका साथ तिनबाट बच्ने उपाय अँगाल्नेहरुसमेत रोगबाट अछुतो नरहने अवस्था आउन सक्छ । त्यसैले त्यस्तो संक्रमण सकभर नेपालमा आउनै नदिने र आइहालेको खण्डमा संगठित प्रयासद्वारा त्यसलाई फैलिन नदिने कोशिस गरिनुपर्छ ।