Himalaya Watch

People, issues. Debates, perspectives. Details, nuances. A crisp view from the top.

Visit the new professional website of Jiwan Kshetry

Monday, September 17, 2012

सम्झनाको तरेलीमा तीज

निसास्सिएका महिलाहरुको मनको बह पखाल्ने चौतारीदेखि उपभोग्य सामाग्रीको खपत गर्ने वहानासम्म तीजपर्वको यात्रा, नेपालको अर्थ राजनैतिक परिवर्तनको सन्दर्भमा


समग्रमा तीज हाँसखेल र रुवाबासीको अनौठो संगम हुन्थ्यो । वर्षाको पानीले जमिनको मैला धोएझैं मनको सारा मैला धोएर तीजका दिन भइसकेको वा हुनेवाला पतिका नाममा सबैजसो महिलाहरु व्रत बस्थे र एक दुई दिनपछि दशैंका लागि कति दिन बाँकी छ भनेर गन्दै सबै उदास अनुहार लगाएर आआफ्ना घरको बाटो समात्थे । तर तीजको त्यस्तो सर्वमान्य साँस्कृतिक महत्ता टिकिरहन सकेन र राष्ट्रिय राजनीतिमा आएको परिवर्तनले त्यसलाई पनि छुन पुग्यो । बहुदल कालको खुला राजनीतिसँगै दलहरुबीचको विभाजन गाउँसम्म पुग्यो । 


स्वभाविक रुपले उमेर बढ्दै गएसँगै व्यक्तिका लागि चाड पर्वहरुको महत्व घट्दै जान्छ । कति अवस्थामा साँच्चिकै चाडबाडले ल्याउने उत्साह र उमंग घट्दै जान्छ भने धेरै जसो मानिसले चाहिं तमाम झण्झटहरुसहितको वर्तमानबाट आनन्दित हुन नसकेर खोटरहित आनन्दका लागि स्मृतिका प्रियकर पाटाहरु मात्र बाँकी रहेका विगतका अनुभवहरुको शरणमा पुग्छन् । मेरा लागि पनि धेरै चाडहरु त्यस्तै हुन् तर तीज पर्वको बारेमा चाहिं मेरो एउटा अलग अनुभुति रहेको छ । पश्चिमका विकट पहाडी गाउँहरुमा एक–डेढ दशक अघिसम्म कायम रहेको तीजको विशिष्ट महत्व र त्यसयता समाजमा आएका सामाजिक तथा राजनीतिक परिवर्तनले यो पर्व मनाउने तरिकामा आएको परिवर्तन उल्लेखनीय छ ।

वर्षभर आउने धेरैजसो चाडपर्व गाउँका मानिसहरुका लागि तिनताका ठुलो राहत भएर आउँथे । रेडियो नेपालबाट फाटफुट गीत सुन्नुबाहेक संगीत र मनोरञ्जनका अन्य माध्यमहरुका लागि मानिसहरुले चाडपर्व वा भोजभतेरका अवसर नै कुर्नुपथ्र्यो । टाढा टाढा घटेका घटना–दुर्घटनाको जानकारीका लागि चाहिं सारंगीको तालमा गीत गाउँदै गाउँ चाहार्ने गाइनेहरुको प्रतिक्षा गर्नुपथ्र्यो । तुलनात्मक रुपमा हिउँदमा मेहनत गर्नुपर्ने कामहरु कम हुने भएकाले मानिसहरु वर्षा यामभर अधीरताका साथ हिउँदको प्रतिक्षा गर्थे ।

वर्षाको हिलोको काम सकेपछि आउने तीजले लगत्तै आउने दशैं र तिहारको जनाउ दिन्थ्यो । हिलोमा मकैबारी खन्नु, धान र कोदो रोप्नु, तिनलाई गोडमेल गर्नु, महिनौंसम्म दिनहुँ रुझ्दै घाँस काट्नुजस्ता कामले आजित भएका मानिसले सुस्केरा हाल्दै हिउँदको प्रतिक्षा गर्दा ठुला चाडबाडको लहरमा पहिले तीज आइपुग्थ्यो र केही दिनका लागि मानिसहरु सबै दुख भुल्ने कोशिस गर्थे ।

त्यो तीज पर्वको सबै भन्दा बढी महत्व चाहिं महिलाहरुलाई हुन्थ्यो । अनिवार्यजस्तै तीजमा माइतबाट चेलीबेटीलाई लिन कोही पुग्थ्यो र महिनौंपछि उनीहरु माइत जान पाउँथे । दर खाने दिन वर्षा भरि जम्मा भएको घ्यूमा अघिल्लो सालदेखि साँचेर राखेका चामल पकाएर घ्यू चुहाउँदै “खाजा” खानु र अर्को दिन तीजको व्रत बस्नु आम चलन नै थियो । तीजको केही दिनअघि देखि नै महिनौंपछि भेट भएका दिदीबहिनीहरुले “झोरा” भनिने खास भाकाको गीत गाउने गर्थे ।

ती झोरा गीत किन विशिष्ट हुन्थे भने बेलाबखत बिहेको बखत केटापक्षको घरमा गाइने रत्यौली गीतपछि महिलाका तर्फबाट समाजले पचाउने भनेकै ती गीत थिए । सानै उमेरमा गरिबी तथा अन्य विवशताले र कति अवस्थामा त रजस्वला हुनुअघि कन्यादान ग¥यो भने पुण्य हुन्छ भन्ने अन्धविश्वासका कारण सानैमा बिहे गरेर दुरदराज पठाइएका चेलीहरुले आफ्ना बाउआमाप्रतिको गुनासो र आक्रोश तथा घरमा आफुले सहनुपरेका प्रताडनालाई गीतमा उनेर गाउँथे र कति अवस्थामा त ती सुनेर बाउआमा भक्कानिंदै रुन्थे पनि । कतिले अघिल्लो तीजमा आउन नपाएको गुनासो गाउँथे त कतिले दाइजो नपाएको निहुँमा आफुमाथि भएको अत्याचार सुनाउँथे । त्यसबाहेक हरेक वर्ष जस्तो वर्षाको भेलले बगाएर वा अन्य दुर्घटनामा मर्न पुगेका मानिसहरुको मृत्युबारे पनि मेहनतसाथ गीत बनाएर गाइन्थ्यो ।

समग्रमा तीज हाँसखेल र रुवाबासीको अनौठो संगम हुन्थ्यो । वर्षाको पानीले जमिनको मैला धोएझैं मनको सारा मैला धोएर तीजका दिन भइसकेको वा हुनेवाला पतिका नाममा सबैजसो महिलाहरु व्रत बस्थे र एक दुई दिनपछि दशैंका लागि कति दिन बाँकी छ भनेर गन्दै सबै उदास अनुहार लगाएर आआफ्ना घरको बाटो समात्थे ।
तीज सकियो त दशैं लाग्योः घरमा कमेरो छेप्ने सुरसार


   

तर तीजको त्यस्तो सर्वमान्य साँस्कृतिक महत्ता टिकिरहन सकेन र राष्ट्रिय राजनीतिमा आएको परिवर्तनले त्यसलाई पनि छुन पुग्यो । बहुदल कालको खुला राजनीतिसँगै दलहरुबीचको विभाजन गाउँसम्म पुग्यो । मानिसहरु दलमा त बाँडिए नै, महिलाहरुमा पनि आम रुपमा गृहस्थी धान्ने महिलाहरु र राजनीतिक रुपमा सक्रिय तथा दलका साँस्कृतिक कार्यक्रममा तीजबाहेक अरु समयमा पनि लाग्ने महिलाहरुबीच एउटा दुरीको विकास भयो र स्कुलजस्ता तीजको दिन सयौं मानिसहरु जम्मा हुने ठाउँमा पछिल्लो किसिमका महिलाहरुबीच आफ्नो वर्चस्व देखाउने प्रतिस्पर्धा हुन थाल्यो । कति अवस्थामा त गीतमा गालीगलौजहरु पनि सुनिन थाले र पहिले नाचगानमा सक्रिय हुने गरेका धेरै महिलाहरु तिनमा सहभागी हुनै छाडे ।

त्यसैबीच बढ्दो राजनीतिक चेतनासँगै छोरीलाई पढाउने क्रम बढेर गयो र उनीहरुको बिहेको उमेर पनि बढ्दै गयो । बदलिंदो सामाजिक संरचनासँगै परिवारमा बाउआमा र सासुससुराको हैकम कम हुँदै गयो र अपवादबाहेक बुहारीहरुका लागि पहिलेझैं निसास्सिँदो वातावरण रहेन । यी सबै कारणले तीज पहिलेजस्तो निर्विकल्प दुख बिसाउने चौतारी पनि रहेन ।

त्यसपछिको अर्को चरणको तीज देशमा व्याप्त संकटको प्रतिविम्ब थियो । माओवादीहरु पुलिस चौकी हान्दै अघि बढेसँगै बढीभन्दा बढी भुभागमा संत्रासको वातावरण व्याप्त हुँदै गयो । दिनहुँ कति मानिस मरे भनेर रेडियोले गन्ती गरिरहँदा मानिसलाई तीज मात्र हैन, कुनै पनि चाडको महत्व पहिलेजस्तो रहेन । जसले परिवारको सदस्य गुमाए, तिनका लागि त चाडवाड अभिषाप भए नै, जसका छोरा सैनिक वा प्रहरीमा थिए उनीहरु अनन्त त्रास र आशंकामा बाँच्न विवश भए । बेपत्ता पारिएकाहरुको कष्ट त झन् बढी थियो र तिनका लागि चाडबाड यातना बनेर आउन थाले । पहिले सयौं मानिस जम्मा हुने स्कुल प्राङ्गणहरु खाली हुन थाले र मानिस गीत गाउनु त के चर्को बोल्न समेत डराउन थाले ।

सशस्त्र द्वन्द्वको अन्तसँगै गाउँहरु फेरि उज्यालिन थाले । द्वन्द्वका बेला घर छाडेकाहरु पmर्कन थाले । केही कमाउने सुरमा गाउँका युवाहरु कुँडुलो लागेर खाडीतिर गए र धन कमाएर पठाउन थाले । बिस्तारै टेपरेकर्डर, सी डी प्लेयर र भिडियो हुँदै टी भी सेटजस्ता मनोरञ्जनका नयाँ नयाँ साधनहरु थ्पिंदै गए जसको फलस्वरुप रत्यौली, तीज गीत र गाइनेका गीतहरुजस्ता पुरातन माध्यमहरुको महत्व घट्दै गयो । केही वर्षमै बारीका कान्ला भत्काउँदै हिलाम्य बाटोमा हुलास शेर्पाका जीपहरु कुद्न थाले र मानिसका हातहातमा मोबाइलका सेट देखिन थाले । पतिहरुले यथेष्ट कमाउन थालेपछि एकाएक परिवारमा सासु र बुहारीको भुमिकामा ठूलो परिवर्तन आयो । कति बुहारी घरमै अह्रनखटन गरेर बस्न थाले भने अरु धेरै राम्रा निजी स्कुलमा पढाउन भनेर बच्चाहरु च्यापेर जिल्ला सदरमुकामदेखि काठमाडौंसम्म हानिए, लोग्नेको कमाउने ल्याकत हेरेर ।

फर्केर हेर्दा के लाग्छ भने मानिसहरुले बढी भौतिक श्रम गर्नुपर्ने, गरीबीको बोझ सापेक्षतः बढी भएको र परिवारको सामन्तवादी तथा पितृसत्तात्मक संरचना कायम रहेको पुरानो सामाजिक संरचना नेपालमा बहुदलकालका शुरुका वर्षहरुसम्म पनि कायम थियो र त्यो समाजमा तीजलगायतका पर्वहरुको ठुलो साँस्कृतिक महत्व थियो । बहुदलीय प्रजातन्त्रसँगै फस्टाएको पुँजीवादी व्यवस्थामा भने मानिसहरुका सामाजिक तथा पारिवारिक अन्तर्सम्बन्ध खुकुलिंदै जाने र बजार तथा उपभोग्य वस्तुप्रतिको लगाव बाध्यताको रुपमा विकसित हुँदै जाने प्रक्रियाले ती पर्वहरुको साँस्कृतिक महत्वलाई फिक्का तुल्याइदिएको छ । पुरानोबाट नयाँमा संक्रमण हुने यो प्रक्रियाको साक्षी भएकैले अहिलेको वयस्क पुस्ताले समाजको विकास क्रमका ती दुई चरणलाई तुलना गर्ने अवसर पाएको छ । मेरो विचारमा खासगरी महिलाहरुमा साक्षरता र आत्मनिर्भरता बढ्नु तथा समाजको समग्र समृद्धि बढ्नु त्यो परिवर्तनका सकारात्मक पाटा हुन् भने मुलतः श्रमशक्ति निर्यात गरेर आएको धन उपभोग्य चीजको बढ्दो खपतसँगै फर्केर विदेशतिरै जानु र देशको उत्पादनशील क्षेत्रको वृद्धि शुन्य प्राय हुनु त्यसका दुखलाग्दा र दीर्घकालीन रुपमा प्रत्युत्पादक पाटा हुन् । तीजका लागि रातो सारी र गहनाले छोपिएका महिलाहरुले मलाई यही कुराको याद दिलाउँछन् ।

1 comment:

Subhas Lamichhane said...

मलाइ पनि केटाकेटी छदा को स्मृतिमा हुर्यायो यो लेखले..त्यतिबेलाको जस्तो चाडबाडको माहौल अहिले खोजेर कहाँ पाउनु ?
तीजमात्रै किन, हरेकजसो चाडपर्वहरु मान्ने मनाउने शैलीमा अनि तिनका महत्तामा गएको एक दसकमा लगभग छलांग भन्न लायक उलटफेर भएको देखिन्छ . देशको अर्थ राजनीतिक परिवर्तनसंगै भित्रिएको "आधुनिकता" ले हाम्रा कतिपय मौलिक परम्परा र चालचलनहरुमा धावा बोलेका छन् ..सवाल यत्ति हो कि Changed for good or changed for the worst ...

विजय कुमारको खुशी पढेपछि

जीवन, खुशी अहंकार

जीवनमा अफ्ठ्यारा घुम्तीहरुमा हिंडिरहँदा मैले कुनै क्षणमा पलायनलाई एउटा विकल्पको रुपमा कल्पना गरेको थिएँ, त्यसलाई यथार्थमा बदल्ने आँट गरिनँ, त्यो बेग्लै कुरा हो त्यसबेला लाग्थ्योः मेरा समग्र दुखहरुको कारण मेरो वरपरको वातावरण हो, यसबाट साहसपूर्वक बाहिरिएँ भने नयाँ दुख आउलान् तर तत्क्षणका दुरुह दुखहरु गायब भएर जानेछन् कति गलत थिएँ !


Read more from Dashain Issue

Debating partition of India: culpability and consequences




Read the whole story here

Why I write...

I do not know why I often tend to view people rather grimly: they usually are not as benevolent, well-intentioned and capable or strong as they appear to be. This assumption is founded on my own self-assessment, though I don’t have a clue as to whether it is justifiable to generalize an observation made in one individual. This being the fact, my views of writers as ‘capable’ people are not that encouraging: I tend to see them as people who intend to create really great and world-changing writings but most of the times end up producing parochial pieces. Also, given the fact that the society where we grow and learn is full of dishonesty, treachery, deceit and above else, mundanity, it is rather unrealistic to expect an entirely reinvigorating work of writing from every other person who scribbles words in paper.


On life's challenges

Somebody has said: “I was born intelligent but education ruined me”. I was born a mere child, as everyone is, and grew up as an ordinary teenager eventually landing up in youth and then adulthood. The extent to which formal education helped me to learn about the world may be debatable but it definitely did not ruin me. There were, however, things that nearly ruined me. There came moments when I contemplated some difficult choices. And there came and passed periods when I underwent through an apparently everlasting spell of agony. There came bends in life from which it was very tempting to move straight ahead instead of following the zigzag course.


Read more