जटिल समयको मनोविज्ञानः हिंसा मात्र हैन, हामीभित्रको हिंस्रकता झन् खतरनाक

कैलाली दुखान्तपछिको नेपालः अदुरदर्शी ‘कोठे नेता’भन्दा राष्ट्रको उत्थानका लागि रातदिन सामाजिक सञ्जालमा भिड्ने ‘सचेत जनता’को भुमिका आपत्तिजनक

विश्वभर नै अहिलेको समय यस्तो छ कि, टाइपिङ गर्न र सोसल मिडिया चलाउन जान्ने प्रत्येक व्यक्तिसँग यो ब्रम्हाण्ड कसरी चल्नु र चलाइनुपर्छ भन्ने आफ्नै मौलिक शास्त्र छ र त्यसको निरपेक्ष सत्यता र विकल्पविहीनताबारे उक्त व्यक्ति अडिग छ । आफू वरिपरिको समाजबारे यस्ता मानिसहरुका अल्पविकसित धारणाहरु संकट र मानसिक असुरक्षाका बेला अझ बलिया भएर आउँछन् र आफ्नो विश्वदृष्टिको बचाउका लागि उनीहरु जे पनि गर्न उद्यत् हुन्छन्, जस्तो कि फरक मत राख्नेका लागि मृत्यूदण्डको माग गर्न समेत । 

....

खास गरी हिंसाको अप्रिय र दुरुह काममा आफैं हात हाल्नु नपर्ने अनि द्वन्द्वका सम्भावित केन्द्रबाट भौगोलिक रुपमा टाढा रहेका मध्यम र उच्च वर्गका शिक्षित र ‘सचेत’ नेपालीहरु अहिले पूरा इच्छाशक्ति सहित हिंस्रकता प्रदर्शनमा व्यस्त छन् । तिनको पहिलो काम उत्तेजक र गलतसमेत सुचना र फोटो सामाजिक सञ्जालभर प्रेषित गरेर उत्तेजनाको आगो फैलाउने भएको छ । त्यसो गर्दा एकतिर आफ्नो अहम्को तुष्टि हुन्छ भने अर्कोतिर देश, समाज र जनताका लागि केही गरेको छद्म अनुभुति हुन्छ । 

हिजो कैलालीको दुखद भीडन्तमा अनाहक आठ नेपालीको ज्यान गयो । ती आठ जना फेरि फर्केर आउने छैनन् । तिनलाई न्याय कसरी दिने त भन्ने प्रश्न अहिले पेचिलो बनेर नेपालीहरुसामू खडा भएको छ । र अहिले यो प्रश्नको उत्तर दिने होड छ, खास गरी सामाजिक सञ्जालहरुमा ।

एकथरी भन्छन्, धैर्यता र संयम् पूर्वक थप क्षति हुनबाट रोकेर मात्र उनीहरुलाई न्याय दिन सकिन्छ । हिजोको दुखान्तबाट पाठ सिकेर अरु त्यस्तै झडप हुनबाट रोक्न सकियो भने थप जनधनको क्षति रोकिएर देश र समाज सम्हालिन पाउँछ ।

अर्काथरी भन्छन्, हिजो हिंसा गर्नेहरुलाई बलपूर्वक पाठ पढाएर राज्यको क्रोध प्रकट गर्नु नै त्यस्तो न्याय दिने एउटै बाटो हो । तिनलाई उचित पाठ नपढाएसम्म अरु सम्भावित हिंसाकारीहरु पछि हट्ने छैनन् र हिंसाको चक्र चलिरहनेछ । त्यसका लागि घरघर गएर सफाया गर्नेदेखि आकाशबाट बम खसाल्नेसम्मका उपायहरु सामाजिक सञ्जालमा सुझाइएका छन् । त्यस्ता अरु कति यस्ता सुझावहरु जोडतोडका साथ आदानप्रदान गरिएका छन् जसलाई यहाँ उल्लेख गर्नसमेत असहज हुन्छ ।

हिंसा जसले जुन निहुँमा गरेको भए पनि ऊ दण्डित हुनुपर्छ, विधिको शासन भनेकै त्यही हो । त्यसमाथि हिजो जसरी एकोहोरो रुपमा सुरक्षाकर्मी मात्र मारिए, त्यसले दोहोरो भीडन्त भएर दुवै पक्षबाट उही हदसम्म बल प्रयोग भएको देखिंदैन । प्रहरीतिर बढी क्षति हुनुको कारण जति आन्दोलनकारी पक्षको आक्रामकता थियो, उति नै प्रहरीले देखाएको संयम् पनि थियो भन्ने घटनाक्रमबारे अहिलेसम्म बाहिर आएका सुचनाले बताउँछन् ।

तर त्यसको मतलब यो हैन कि हिजोको घटनालाई आधार बनाएर राज्यले ‘रेसियल प्रोफाइलिङ’ भनिने नश्लगत विभेद संस्थागत गर्न शुरु गरोस् र समाजले सिंगो थारु समुदायलाई फरक ढंगले हेर्न शुरु गरोस्, थारु भएकै कारण कोही भीडको आक्रमणका लागि वैध निशाना बनोस् ।

हिंसा प्रधानतः हिंस्रक मानसिकताको उपज हो । सामान्य समयमा त्यस्तो मानसिकता मानिसहरुमा प्रकट हुँदैन तर भावनाहरुको तापक्रम बढेको बेला सुशुप्त रुपमा रहेको त्यस्तो मानसिकताले टाउको उठाउँछ ।

हिजो कैलालीमा देखिएको हिंसा कति स्वतः स्फुर्त थियो र कति नियोजित वा घुसपैठको नतिजा थियो, त्यो समयसँगै बाहिर आउला । अहिलेसम्म आएको जानकारीले के देखाउँछ भने अखण्ड सुदुरपश्चिम र थरुहठ पक्षधरहरुबीच निरन्तरको तिक्त प्रतिस्पर्धाले सुदुर पश्चिमको तराइमा दुवै पक्षतिर हिंस्रकतालाई मलजल गरेको थियो । एक पक्षको जीतका लागि अर्को पक्षको हार हुनै पर्ने स्थितिले पनि दुवै पक्षको चित्त बुझाउने निकास खोज्न असम्भवप्राय हुँदै गएको थियो । त्यो पृष्ठभुमिमा हिजो थरुहठ पक्षको हिंस्रकता अचानक विस्फोट हुन पुगेको थियो र त्यसको शिकार सुरक्षाकर्मीहरु हुन पुगेका थिए ।

तर हिजो कैलालीमा जे भयो, त्यसले त्यहाँको भीडन्त र हिंसामा संलग्न मानिसहरुको मात्र नभएर आम रुपमा नेपालीहरुमा सुषुप्त हिंस्रकतालाई पनि सतहमा ल्याइदिएको छ । फलस्वरुप, कैलाली हिंसाका बाछिटाहरु नेपाली समाजको ठूलो भुगोलमा अरु लामो समयसम्म रहिरहने देखिन्छ ।

देश र समाज, यिनको भविष्य अनि तिनीसँग जोडिएको आफ्नो भविष्यबारे चिन्ताग्रस्त आम मानिसको ठूलो हिस्सामा सुशुप्त हिंस्रकता अहिले जागृत भएको छ । फलस्वरुप, यथार्थमा आठ मृत्यू भए पनि काल्पनिक रुपमा हजारौं मृत्यूहरु भइरहेका छन् । कसैले सेना घरघर छिरेर मानिसहरुलाई गोली हानेको कल्पना गर्दैछन् भने कसैले दोषी भनिएकाहरुलाई चौबाटोमा ल्याएर सामुहिक हत्या गरिएको । तीमध्ये कतिले आफ्ना त्यस्ता भावना र कल्पनालाई सामाजिक सञ्जालमार्फत् सार्वजनिक गर्ने आँट समेत गरेका छन् ।

जटिल यथार्थको तत्काल देखिने पाटोलाई सर्वस्व मानेर परिस्थितिबारे गरिएको त्यस्तो विकृत र मनोगत कल्पनालाई वैधता दिन हिजो दुखद रुपमा मारिन पुगेका व्यक्तिका परिवारहरुको संकट र संवेदनासित लगेर जोड्ने गरिएको छ ।

यथार्थ के हो भने खास मनोसामाजिक अवस्थाबाट गुज्रिरहेको कुनै व्यक्तिको अहम् तुष्टि हुनु, उसको भावनाबमोजिम राज्य वा राज्यका निकाय चल्नु, उसले आँकलन गरेको सत्य निस्कनु वा उसको कामना पूरा हुनु र समाज वा राष्ट्रको समग्र हित हुनु बिल्कुल फरक कुरा हुन् ।

तर नेपाल मात्र नभएर विश्वभर नै अहिलेको समय यस्तो छ कि, टाइपिङ गर्न र सोसल मिडिया चलाउन जान्ने प्रत्येक व्यक्तिसँग यो ब्रम्हाण्ड कसरी चल्नु र चलाइनुपर्छ भन्ने आफ्नै मौलिक शास्त्र छ र त्यसको निरपेक्ष सत्यता र विकल्पविहीनताबारे उक्त व्यक्ति अडिग छ । आफू वरिपरिको समाजबारे यस्ता मानिसहरुका अल्पविकसित धारणाहरु संकट र मानसिक असुरक्षाका बेला अझ बलिया भएर आउँछन् र आफ्नो विश्वदृष्टिको बचाउका लागि उनीहरु जे पनि गर्न उद्यत् हुन्छन्, जस्तो कि फरक मत राख्नेका लागि मृत्यूदण्डको माग गर्न समेत ।

आफैंमा प्रष्ट दृष्टिकोण र इच्छाशक्ति नभएको अनि आफ्नो चुनाव क्षेत्रभन्दा परको स्वार्थ हेर्न नसक्ने नेपालको राजनीतिक नेतृत्वको दिशाविहीनता यतिखेर राष्ट्रका लागि निकै खड्किरहेको छ । सबैलाई समेट्न सक्ने र सबैको विश्वास जित्न सक्ने निर्विवाद नेता नहुनु, प्रधानमन्त्रीलगायत देशका सबै प्रमुख नेताहरु स्थितिलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्नु भन्दा पनि स्थितिबाट नियन्त्रित हुन जानु संकटको समयमा हाम्रा लागि दुर्भाग्यको कुरा हो ।

तर त्यो भन्दा दुर्भाग्यपूर्ण र चिन्ताजनक चाहिं अहिले आम मानिसमा देखिएका हिंस्रकताप्रतिको लगाव छ । खास गरी हिंसाको अप्रिय र दुरुह काममा आफैं हात हाल्नु नपर्ने अनि द्वन्द्वका सम्भावित केन्द्रबाट भौगोलिक रुपमा टाढा रहेका मध्यम र उच्च वर्गका शिक्षित र ‘सचेत’ नेपालीहरु अहिले पूरा इच्छाशक्ति सहित हिंस्रकता प्रदर्शनमा व्यस्त छन् । तिनको पहिलो काम उत्तेजक र गलतसमेत सुचना र फोटो सामाजिक सञ्जालभर प्रेषित गरेर उत्तेजनाको आगो फैलाउने भएको छ । त्यसो गर्दा एकतिर आफ्नो अहम्को तुष्टि हुन्छ भने अर्कोतिर देश, समाज र जनताका लागि केही गरेको छद्म अनुभुति हुन्छ । त्यसले समग्र समाजलाई कता डोर्याउला, हरेक ट्वीट वा स्ट्याटससँगै आदानप्रदान हुने असहिष्णुता र घृणाभावले अरु कतिको हिंस्रकतालाई सतहमा ल्याउला, त्यो उनीहरुको सरोकारको विषय रहँदैन ।

त्यसैले समाजमा असहिष्णुता, अशान्ति, विग्रह र द्वन्द्वका लागि कुनै नेता, दल वा स्वार्थ समूह विशेष खास हदसम्म जिम्मेवार हुन सक्छ तर समाज र राजनीतिको रंगमञ्चबाट ऊ हट्नेबित्तिकै ती समस्या समाधान हुने हैनन् किनकि समस्याका धेरै जराहरुमध्ये केही नदेखिने गरी समाजका नसोचिएका पात्रहरु तिर बढेका हुन्छन् ।

त्यसैले समाजबाट हिंसा निमिट्यान्न होस् भनेर कामना गर्नुअघि हामी सबैले आफूभित्रको दृश्य–अदृश्य हिंस्रकतालाई चिन्नु र निर्मूल गर्नु आवश्यक छ । समाजमा धेरै किसिमका ज्यादतीहरु छन् तर तिनको जवाफ हिंसा वा हिंसा र प्रतिहिंसाको अन्तहीन चक्कर हैन भन्ने इतिहासले प्रमाणित गरिसकेको छ र त्यो प्रमाणित गर्ने क्रममा हाम्रा पुर्खाहरुदेखि हाम्रै पुस्तासम्मले ठूलो मूल्य चुकाएको छ । अब त्यो प्रयोग दोहोर्याउने हैन कि त्यसबाट सिकेर इतिहासको पुनरावृत्ति हुनबाट रोक्नु आवश्यक छ ।